Wydawnictwa

Tom drugi serii Atlas… Mikołaj Smykowski, Powiat czarnkowsko-trzcianecki; Szreniawa 2015; wstęp prof. Izabella Bukraba-Rylska; ISBN 9788364119477. Kup w e-sklepie Tom 2

Spis treści

Wstęp

1. Ogólne wiadomości o powiecie czarnkowsko-trzcianeckim – zarys geograficzny i historyczny

2. Podstawowe źródła i stan wiedzy o dawnym niematerialnym dziedzictwie kulturowym wsi w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim

2.1. Dziedzictwo kulturowe w XIX w. w opisach Oskara Kolberga

2.2. Dziedzictwo kulturowe w świetle badań etnograficznych i folklorystycznych w połowie XX w.

3. Założenia i realizacja badań nad materialnym dziedzictwem kulturowym wsi w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim

3.1. Współczesne źródła regionalistyczne

3.2. Założenia i realizacja badań

3.3. Charakterystyka respondentów

3.4. Instytucje kultury oraz liderzy społeczności i ich rola w procesie animacji

4. Współczesny stan niematerialnego dziedzictwa kulturowego wsi w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim

4.1. Toponomastyka i nazwy etnonimiczne

4.2. Podania i opowieści o wydarzeniach lokalnych

4.3. Tradycyjne obrzędy doroczne

4.4.Tradycyjne obrzędy rodzinne i okolicznościowe

4.5. Zespoły i tradycje folklorystyczne

4.6. Tradycje kulinarne

4.7. Tradycyjne umiejętności rękodzielnicze

4.8. Przejawy religijności tradycyjnej

4.9. Lokalne uroczystości i obchody świeckie

5. Znaczenie niematerialnego dziedzictwa kulturowego wsi w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim

Bibliografia

Wykaz stowarzyszeń

Spis instytucji kultury i liderów społeczności

Wykaz miejscowości objętych badaniami

Summary

Zusammenfassung

Atlas

 

Stron 229, w tym 46 części atlasowej.

 

Streszczenie

Prezentowana monografia powstała w oparciu o dane empiryczne, zebrane w trakcie wywiadów kwestionariuszowych z mieszkańcami powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego, położonego w północno-zachodniej Wielkopolsce. Łącznie przeprowadzono 227 wywiadów z 378 osobami zamieszkującymi na terenie siedmiu gmin wchodzących w skład powiatu. Zebrany materiał stanowi główne źródło wiedzy na temat wybranych aspektów kultury lokalnej i ukazuje ich dynamikę.

Część pierwsza tomu stanowi opis geograficzny badanego regionu oraz wpływ warunków topograficznych i przyrodniczych na procesy jego zasiedlania. Uzupełnieniem jest ogólny zarys historyczny obrazujący ciągłość rozwoju osadnictwa od pojawienia się pierwszych śladów osiadłego trybu życia pod koniec neolitu do czasów po drugiej wojnie światowej. W tej części opisane zostały zmiany granic powiatu, który od średniowiecza funkcjonował, jako terytorium podzielone pomiędzy poszczególne rody szlacheckie: Czarnkowskich, Sapiehów, Herburtów, które w ramach przynależnych im włości fundowały wsie wchodzące w skład większych kompleksów osadniczych: takich jak Dominium Wieleńskie, Kraj Czarnkowski, Dobra Lubaskie. Wsie zakładane były w trakcie kilku faz kolonizacyjnych. Ich lokacja odbywała się w ramach niemieckiego prawa osadniczego, w wyniku migracji ludności z pozostałych części kraju (Mazurzy Wieleńscy) oraz w związku z karczowaniem rozległych obszarów Puszczy Noteckiej przez osadników Olęderskich. Dalsze losy powiatu splatają się z jego stopniowym włączaniem w terytorium Prus w ramach polityki rozbiorowej – okres ten związany jest z intensywną kolonizacją niemiecką, która trwała właściwie do zakończenia II wojny światowej i pozostawiła trwały ślad w kulturze regionu. Wraz z zakończeniem wojny pojawiła się potrzeba zasiedlenia terenów opuszczonych przez ludność niemiecką – czasy te wiążą się z ostatnią akcją kolonizacyjną, w ramach której na teren powiatu sprowadzono ludność zamieszkującą obszary centralnej i południowo-wschodniej Polski. Dalsze zmiany administracyjne oraz ostateczne uformowanie się obecnych granic powiatu są konsekwencją podejmowanych reform. Ostatnia z nich nastąpiła w 1999 roku.

W części drugiej monografii opisane zostały podstawowe źródła historyczne i etnograficzne dokumentujące stan kultury ludowej powiatu w XIX i XX wieku. Dokonane w tym celu kwerendy odnoszą do kilku kluczowych publikacji będących wynikiem badań ludoznawczych prowadzonych przez: Oskara Kolberga w siedmiu tomach W. Ks. Poznańskiego; Józefa Bursztę w ramach badań etnograficznych, których efektem jest trzytomowe dzieło Kultura ludowa Wielkopolski; badaczy skupionych w ramach projektu Polski atlas etnograficzny oraz Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski. Źródła te stanowią punkt wyjścia do ukazania stanu zachowania i transmisji poszczególnych elementów niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Trzecia część zawiera syntetyczne podsumowanie założeń badawczych oraz procesu realizacji badań terenowych. Opisane zostały strategie ich prowadzenia i narzędzia, za pomocą których pozyskiwano dane empiryczne; dobór próby, wraz ze statystyką osób biorących udział w badaniach. W dalszej kolejności wymienione zostały również publikacje dotyczące historii i kultury powiatu oraz źródła regionalistyczne pozyskane w ramach dodatkowych kwerend: artykuły w czasopismach o zasięgu lokalnym i materiały promujące poszczególne gminy: albumy, informatory, wydawnictwa okazjonalne. Rozdział zamyka zestawienie powiatowych i gminnych instytucji kultury, bibliotek, muzeów i izb historycznych zajmujących się ochroną i upowszechnianiem niematerialnego dziedzictwa kulturowego powiatu, a także lokalnych liderów, którzy zadania te realizują w skali lokalnej, aktywizując mieszkańców poszczególnych gmin czy sołectw, do uczestnictwa w działaniach na rzecz podtrzymywania tradycyjnej kultury.

Najważniejszą i najobszerniejszą część tomu stanowi czwarta część, w której prezentowane są wyniki badań etnograficznych przeprowadzonych w ramach projektu. Struktura rozdziału pokrywa się z konstrukcją kwestionariusza badawczego i obejmuje następujące zagadnienia: toponomastykę, czyli lokalne potoczne nazewnictwo obiektów topograficznych – zwyczajowe nazwy nadawane przez mieszkańców powiatu częściom wsi, polom, łąkom oraz obiektom przyrody ożywionej i nieożywionej; etnonimy – nazwy będące określeniami poszczególnych grup społecznych i etnicznych (osadników, przesiedleńców, mieszkańców konkretnych miejscowości); lokalne podania, legendy i opowieści dotyczące historycznych postaci i wydarzeń lokalnych, zapisanych w zbiorowej pamięci mieszkańców powiatu; tradycyjne obrzędy doroczne praktykowane zgodnie z kalendarzem obrzędowym świąt kościelnych; obrzędowość rodzinna i okolicznościowa, gdzie wyszczególnione zostały ważniejsze obrzędy przejścia, takie jak narodziny, ślub i wesela oraz śmierć wraz z towarzyszącym jej pogrzebem; zespoły i tradycje folklorystyczne odwołujące się przede wszystkim do twórczości muzycznej opartej na elementach dawnej muzyki ludowej oraz przedsięwzięcia związane z jej promocją w ramach przeglądów kapel i zespołów ludowych; tradycje kulinarne, wraz ze specyfiką wynikającą z tradycyjnych receptur i procesu przygotowywania jedzenia; tradycyjne umiejętności rękodzielnicze, głównie rzemiosło i sztuka nieprofesjonalna: rzeźbiarstwo, malarstwo, haft i szydełkowanie/robienie na drutach, oraz wikliniarstwo; przejawy religijności tradycyjnej – zwyczaje związane praktykami pielgrzymowania, kultem maryjnym i kultem świętych, tradycjami odpustowymi, a także z małą architekturą sakralną w postaci kapliczek i krzyży przydrożnych; lokalne uroczystości i obchody świeckie – głównie cyklicznie organizowane imprezy okolicznościowe, do których zaliczyć można organizację dożynek, festynów organizowanych przez rady sołeckie w celu promocji wsi oraz uroczystości jubileuszowe. Szczegółowemu opisowi każdego rodzaju aktywności kulturalnej, towarzyszy obszerna ilość cytowań wypowiedzi osób badanych. Celem takiego zabiegu jest zilustrowanie prawidłowości lub różnic wynikających z dynamiki zmian zachodzących w praktykowaniu poszczególnych zwyczajów oraz uprawomocnienie stawianych przez autora tez i formułowania uogólnień dotyczących stanu zachowania niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Wielość narracji tworzy żywą, polifoniczną opowieść zawierającą najdrobniejsze szczegóły wiejskiego życia mieszkańców powiatu.

W rozdziale piątym, który stanowi podsumowanie książki, opisane zostały trzy wybrane zjawiska kulturowe stanowiące materiał do pogłębionej analizy znaczenia niematerialnego dziedzictwa kulturowego wsi dla mieszkańców powiatu. Ich zestawienie umożliwiło wyszczególnienie dwóch typów tradycji – dawnych, wynikających z przekazu międzypokoleniowego oraz „wynalezionych” w ramach działań animacyjnych i aktywizacyjnych, głównie przez liderów wiejskich i działaczy skupionych wokół stowarzyszeń – ukazane zostały różne podejścia w działaniu na rzecz ochrony dziedzictwa. Jego obecna specyfika jest zarówno konsekwencją przeszłych procesów historycznych, m.in. nawarstwienia się procesów osadniczych i częstych zmian granic powiatu, jak i tych współczesnych związanych z sekularyzacją, migracjami w kierunku miast, czy też starzeniem się struktury społecznej wsi, co skutkuje osłabieniem znaczenia przekazu międzygeneracyjnego. Konkluzję stanowi wskazanie na nowe sposoby ochrony zanikających tradycji, poprzez wpisywanie lokalnie występujących elementów niematerialnego dziedzictwa kulturowego wsi w strategie rozwojowe i promocyjne poszczególnych sołectw oraz ich aktualizację w ramach działań edukacyjnych i rekonstrukcyjnych prowadzonych przez przedstawicieli „trzeciego sektora” oraz animatorów wiejskich społeczności.